Być wdową w Afryce. Wdowieństwo jako strata, zmiana stanu i fatum. Tytuł konferencji naukowej, która odbyła się 9 czerwca 2022 r. w Uniwersytecie Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie.Organizatorzy: Instytut Papieża Jana Pawła II, Katedra Misjologii UKSW, Katedra Teologii Moralnej i Nauk o Rodzinie WT UWM w Olsztynie, Jordan University College (Morogoro, Tanzania), Stowarzyszenie Misjologów Polskich, Institutum Mazenodianum, we współpracy z portalem Misyjne.pl
Skala wdowieństwa na świecie jest ogromna, ponieważ szacuje się, że 8 do 13% populacji można do takiego stanu zaliczyć. Ponadto stan ten w Afryce dotyczy głównie kobiet, na przykład w Afryce Południowej 90 % to wdowy, a tylko 10 % to wdowcy. Tłumaczy się to wieloma czynnikami. W krajach, gdzie toczą się wojny, giną głównie mężczyźni, pozostawiając żony z dziećmi. Większość uchodźców na świecie to kobiety i dzieci, w tym wiele wdów. Zwyczaj małżeństwa starszych mężczyzn z młodymi dziewczynami powoduje, że ci pierwsi umierają pozostawiając relatywnie młode wdowy.
Okazuje się, że wdowy są najbardziej zmarginalizowaną grupą społeczną. Obok samotności i żałoby związanej bezpośrednio ze śmiercią męża, ogarnia je przerażający lęk dotyczący przyszłości. Jej status społeczny wynikał ze statusu męża. Po jego śmierci, kobieta musi walczyć o niego od nowa. Często traci ona dom, który jest zajmowany przez rodzinę męża, pozbawia się jej opieki nad dziećmi, czasem odsyła do swojej rodziny. Zdarza się też, że zmuszana jest do powtórnego małżeństwa, oskarżana o czarownictwo, a pozbawiona środków do życia musi żebrać aby przeżyć.
Odnośnie Afryki krążą stereotypy, które będąc rzadko prawdziwymi, przybierają charakter życzeniowych mitów. Mówi się, że większość wdów to stare kobiety mające dorosłe dzieci; mogą otrzymać wsparcie finansowe i emocjonalnej od poszerzonej rodziny, ponieważ system gwarantuje wdowie dostęp do dochodu rodzinnego; dzieci, głównie synowie, zapewniają bezpieczeństwo finansowe owdowiałych matek; a kiedy wdowy powtórnie wychodzą za mąż w ramach poszerzonej rodziny męża, o nic nie muszą się martwić. Sprawy jednak nie są tak proste, jakby się wydawało. Każde z tych stwierdzeń należy zrelatywizować i wskazać na ich warunki. Tym bardziej, że opisują one sytuację wręcz idealną w tradycyjnej rodzinie wiejskiej, a przecież w dzisiejszej Afryce ponad połowa populacji żyje w miastach, w których więzi rodzinne są osłabione, zaś prekariat nie daje możliwości wyżywienia dodatkowych osób w ramach rodziny.
Pytania, jakie pragniemy przedyskutować podczas konferencji dotyczą szeroko pojmowanego pojęcia wdowieństwa. Przede wszystkich chodzić będzie o różnorodne formy przeżywania żałoby: rytuały, zakazy i nakazy, czas oraz przymus związany z przestrzeganiem tradycji. Jakie rytuały musi koniecznie przejść wdowa, aby uwolnić się od niebezpieczeństwa zmazy ze strony zmarłego męża i usankcjonować oddzielenie od niego? Czy obowiązują one również mieszkanki miast? Jak długo trwa żałoba i jakie są przewidziane ceremonie na jej zakończenie?
Pod tej części związanej z rytuałami należy postawić serię pytań dotyczącą przyszłości wdowy. Rozróżnimy tu starsze wdowy tzn. te, które przeszły okres menopauzy oraz młodsze wdowy, które potencjalnie mogą jeszcze rodzić dzieci. Czy system tzw. „lewiratu” jest w danej społeczności obowiązkowy? Czy izoluje się starsze wdowy? Czy wdowa ma możliwość wyboru swego przyszłego partnera w ramach poszerzonej rodziny? Kto będzie utrzymywał jej dzieci z pierwszego małżeństwa, jeśli odmówi ponownego wyjścia za mąż? Jaka będzie jej pozycja w gronie współżon przyszłego męża? Czy wdowa ma prawo do dziedziczenia domu i ziemi po śmierci męża? Jeśli pozostanie sama z dziećmi, czy rodzina męża będzie ją wspierać? Czy wdowieństwo jest piętnem? Czy istnieją instytucje kościelne wspierające wdowy? Na ile duszpasterze przychodzą z pomocą wdowom w zakresie pomocy materialnej i duchowej?
Problem wdowieństwa jest rzadko poruszany. Wydawało by się, że w Afryce wszystko jest uregulowane przez tradycję. Jednak, kiedy przypatrzy się bliżej, wdowieństwo, szczególnie w miastach jest bardzo bolesną stratą związaną z samotnością, brakiem środków do życia i niepewną przyszłością.
Program konferencji:
11.30-13.00 Prowadzący: Ks. dr hab. Tomasz Szyszka, prof. UKSW
Ks. dr hab. Wojciech Kluj, prof. UKSW (President of International Association of Catholic Missiologists), Otwarcie konferencji / Opening of the conference
Ks. prof. dr hab. Kazimierz Lubowicki (PWT Wrocław), Biskupi afrykańscy na synodzie poświęconym rodzinie
Zdzisław Struzik (UKSW), Status wdowy i wdowieństwo w nauczaniu Jana Pawła II
Jarosław Różański (UKSW), Status wdowy i wdowieństwa w tradycji Kirdi (północny Kamerun)
13.15-14.45 Prowadzący: Bogusław Zero MA
Fr. Dr. Marcel Mukadi SDS (Jordan University College, Tanzania), Widowhood in the Church as Family in Africa: Shift of pastoral paradigm
Fr. Dr. Jacek Gorka OFM (Jordan University College, Tanzania), Widowhood in Tanzania: Element of a cultural stagnancy
Fr. Louis Mbuyeh (UKSW), Widowhood in Cameroon Yesterday and Today: The Impact of Church in the Alleviation of the Plight of Widows
15.00-16.30 Prowadzący: Ks. dr hab. Wojciech Kluj, prof. UKSW
Fr. Polycarp Opio (UKSW), The Concept of Widowhood and wife inheritance in the Lango Culture, Uganda.
Fr. Dr Constantine Rupiny (UKSW), The Plights of Widows in Alur (Lwo) Society of Uganda
Fr. Prof. Faustin Nyombayire (L’Université de Technologie et des Arts de Byumba – UTAB, Rwanda), Le lévirat dans la culture du Rwanda traditionnel : d’une pratique coutumière à une éthique de solidarité responsable
Komitet naukowy/ The Scientific Committee: ks. dr hab. Zdzisław Struzik, prof. UKSW; ks. prof. dr hab. Jacek J. Pawlik; prof. dr hab. Maciej Ząbek; dr hab. Jacek Łapott, prof. US; ks. dr hab. Marcin Wrzos
Komitet organizacyjny/ Organizing Committee: ks. prof. dr hab. Jarosław Różański; ks. dr hab. Tomasz Szyszka, prof. UKSW; ks. dr hab. Wojciech Kluj, prof. UKSW; ks. dr Jacek Górka